Algemente Tips voor Kritisch lezen

 

Op tv beweert een opiniemaker dat de wetenschap heeft uitgewezen dat haar ideeën juist zijn, en zegt dat die daarom in wet verankerd moeten worden. Je hebt het gevoel dat haar betoog niet klopt, maar kan niet echt de vinger krijgen achter het precieze probleem. Van een bekende krijg je een artikel doorgestuurd waarin de achtergrond van een politieke beslissing wordt belicht. De claims zijn opzienbarend, en je vraagt je af ze wel kloppen. Maar wat als het wel waar is? Een andere kennis stuurt je een filmpje door waarin een religieuze geleerde beweert dat de komst zijn profeet in andere religieuze boeken voorspeld is. Hoe weet je of je zijn claims kan vertrouwen?

 

Zomaar een aantal voorbeelden van claims, argumenten en onzekerheid waar je in het dagelijks leven tegenaan kan lopen. Op deze pagina geef ik een aantal handvatten die kunnen helpen het kaf van het koren te scheiden en claims en bronnen te beoordelen op betrouwbaarheid.

 

Moeite en tijd

Helaas, daar begint het mee. Als je wilt weten of claims goed onderbouwt zijn zonder ze allemaal klakkeloos te slikken of juist te verwerpen, zal je ten minste enige moeite en tijd moeten investeren. Maar: oefening baart kunst. Hoe vaker je moeite investeert om claims kritisch en accuraat te beoordelen, hoe makkelijker het zal gaan.

 

De claims op zich

Relevante argumentatie. Een belangrijk punt om naar te kijken is de relevantie van argumenten die wordt gebruikt om de claims te ondersteunen. Dit kan je veel tijd besparen. Als je ziet dat een argument niet relevant is voor de claim die wordt gemaakt, hoef je geen tijd meer te verspillen met het onderzoeken of de argumentatie überhaupt kloppend is.

Voorbeeld 1. Er wordt door moslims nogal eens gesuggereerd dat de Koran het boek van God moet zijn omdat er geen tegenstrijdigheden in zouden staan. Zelfs als dit waar is, is zo'n gegeven irrelevant voor de waarheid van de islam. In een Jip en Janneke verhaaltje staan ook geen tegenstrijdigheden. In een telefoonboek of een wiskundeboek ook niet. Dat maakt ze nog niet het boek van God.

Voorbeeld 2. Voorstanders van de gender ideologie claimen soms dat de zelfidentificatie van transgenders geaccepteerd moet worden omdat er afwijkingen in de hersenen zijn die meer passen bij het andere geslacht en genderdysforie veroorzaakt wordt door afwijkingen in de genen. Zonder deze argumenten op waarheid te onderzoeken, kan men al snel stellen dat ze irrelevant zijn voor het accepteren van transgendergevoelens als "waar". Een simpele illustratie maakt dit duidelijk: wat als er ontdekt wordt dat mensen met anorexia hersenafwijkingen hebben die passen bij dikke mensen, of dat er aan anorexia een genetische component ten grondslag ligt? Moeten we dan ook concluderen dat zulke mensen inderdaad te dik zijn, en ze liposuctie geven? Met andere woorden, zijn "hersenafwijkingen" of "genetische predispositie" goede criteria om gevoel en perceptie boven biologische realiteit te stellen?

Het punt van relevante argumentatie is ook erg van belang bij antwoorden. Vaak wordt in debatten een vraag of bezwaar wel beantwoord, maar een antwoord op zich is nog geen inhoudelijke weerlegging. Net als bij bovenstaande voorbeelden gaat het erom dat het antwoord relevant is voor het punt van discussie. Bovenstaande voorbeelden staan bekend als non sequitur. Er zijn nog meer drogredenen. Een bekende is de ad hominem, ofwel de persoonlijke aanval. Zoals iemand mooi schreef: "Zelfs als je totaal gelijk hebt dat ik zelfzuchtig ben, lafhartig, aandacht zoekend, goedkeuring zoekend, onverdraagzaam, arrogant, grof of wat je klacht ook is; je bent nog niet eens begonnen met het doorwerken van mijn redenering. De waarheid, gesproken door een rotzak, is nog steeds waar."

Kijk ook eens op Wikipedia om je in te lezen in verschillende typen drogredenen.

 

Methodologie. Dit is een overkoepelend maar heel belangrijk punt. Echt keibelangrijk. Als je methode van redeneren erop gericht is op vooraf bepaalde conclusies uit te komen, heb je geen methodologie die gericht is op waarheidsvinding.

Voorbeeld 3. In een debat over het bestaan van God vroeg de Amerikaanse scepticus Michael Shermer zijn publiek hoe ze het zouden kunnen weten dat als ze God tegenkwamen, het niet gewoon een superontwikkeld buitenaards wezen was. "Een ver genoeg ontwikkelde buitenaardse beschaving is niet te onderscheiden van God." Daarna gaf hij voorbeelden van mogelijke antwoorden, die hij weerlegde door te zeggen dat een superontwikkelde alien het zou kunnen doen. Zijn tegenstander wees op het grote probleem met deze benadering: het zit in de methodologie ingebakken dat God op niet bewezen kan worden.

Voorbeeld 4. In sommige maatschappijvisies wordt een beroep gedaan op de unieke perspectieven en ervaringen van bepaalde groepen mensen als informerend of zelfs normerend. Maar als mensen uit die groepen perspectieven uiten die niet stroken met de betreffende maatschappijvisie, heeft die visie mooie excuses voor handen om de niet-strokende perspectieven weg te verklaren.

Een methodologie waarmee alles te bewijzen is, of waarmee juist niets te bewijzen is omdat al het mogelijke bewijs wegverklaard kan worden, is een waardeloze methodologie. 

 

Context. "Context is key", zeggen ze in het Engels. Veel uitspraken zijn niet goed te begrijpen zonder hun juiste context, en hier wordt nogal eens misbruik van gemaakt om een uitspraak of tekst een heel andere betekenis te geven dan oorspronkelijk bedoeld is. Als je ziet dat losse uitspraken of teksten worden gebruikt om een punt te maken, zeker als dat een opzienbarend punt is, heb je mogelijk met een uit context gerukt citaat te maken.

Voorbeeld 5. Het komt regelmatig voor dat moslims Mattheus 26:39 citeren, waar Jezus met Zijn gezicht op de grond bidt, om te beweren dat Jezus bad als een moslim en dus ook een moslim was. Als je bovenstaande hebt gelezen weet je dat dit een non sequitur is. Maar laten we dat aspect buiten beschouwing houden en kijken of de claim op zich klopt. Ten eerste suggereert de tekst dat Jezus plat op de grond ligt, niet met Zijn achterste in de lucht, zoals moslims doen bij het bidden. Daarnaast is het erg opvallend dat moslims hier slechts een gedeelte van een vers citeren. Als ze het hele vers zouden citeren, zou meteen duidelijk zijn dat de redenering mank gaat, omdat Jezus God aanspreekt als "Vader", iets wat volgens de islam onmogelijk is. Ten derde staat het vers in het verhaal van Jezus die naar het kruis gaat om te sterven voor onze zonden, nog iets wat de islam ontkent. Ten slotte geeft Jezus zelf aan dat de lichamelijke houding bij het gebed niet zeer belangrijk is. In Johannes 11:41 bidt Jezus met Zijn ogen naar de hemel gericht. 

Voorbeeld 6. In kringen waarin complottheorieën worden aangehangen komt het regelmatig voor dat men bronnen geeft bij een citaat van een persoon (zoals bijvoorbeeld Bill Gates), maar dat citaat geheel uit context trekt. En soms zelfs verdraait of de betreffende persoon laat buikspreken. Dat laatste gaat verder dan puur de context, maar geeft wel het belang van goed lezen van de originele bron aan. 

 

Definities. Een veelvoorkomend probleem in discussies is het gebruik van woorden zonder duidelijke definities, of met andere definities dan waar de andere partij van uitgaat. Soms worden sterke claims gemaakt op basis van vage definities, iets om erg mee uit te kijken. 

Voorbeeld 7. In het maatschappelijk debat over homoseksualiteit of islam wordt er nogal eens gesmeten met termen als "haat", "onverdraagzaamheid", "intolerantie", "homofobie", "islamofobie" en dergelijke. Meestal zonder dat men uitlegt wat men onder een dergelijke term verstaat. Het komt dus vaak voor dat zo'n woord met een heel negatieve lading stilzwijgend een heel brede definitie krijgt en dan wordt toegepast op de partij waar men het mee oneens is.

Het gebruik van vage definities helpt wel om het onbesliste publiek aan je kant te krijgen, want wie wil er nou een hater zijn, onverdraagzaam, of wat-dan-ook-fobisch? Het is ook een heel goede manier om kritiek op levensstijlen of overtuigingen te smoren door ze weg te zetten als haatdragend en dus niet het beantwoorden waard. Maar voor mensen die om de waarheid geven zal zo'n praktijk kwalijk zijn.

Naar mijn idee is vooral "links" goed in het manipuleren van taal door het gebruik van onduidelijke definities omdat vooral links zich profileert als tolerant, verdraagzaam en mededogend. Maar mogelijk is dat mijn rechtse blinde vlek. Feit is dat mensen op rechts net zo goed vatbaar zijn voor dergelijke valkuilen. Dat zie je bijvoorbeeld in Amerika als het gaat over "patriotism".

 

Experts. Vaak worden "experts" aangehaald om betogen kracht bij te zetten. Nu ben ik een hoop vermeende experts tegengekomen, en ik heb ze ingedeeld in vijf categorieën:

Categorie 1. Experts die echt expert zijn en een zinnig verhaal vertellen. Om een argument op de uitspraken van zo'n persoon te baseren zou op zich de drogreden van beroep op autoriteit zijn, maar ze kunnen als vakdeskundige heel goed uitleg geven over bepaalde aspecten van hun vakgebied. Daarnaast kunnen ze weergeven wat de consensus binnen hun vakgebied is, wat nog niet de absolute waarheid betekent, maar wel extra gewicht in de schaal legt.

Categorie 2. Bonafide experts met, laten we zeggen, enigszins opmerkelijke overtuigingen op bepaalde punten binnen hun vakgebied. Ik ben er inmiddels van overtuigd dat elk vakgebied wel een paar van zulke experts heeft. Kijk goed naar de inhoudelijke redenen voor hun afwijkende standpunt. Soms hebben ze gelijk, maar vaak kunnen hun claims vrij eenvoudig en zinnig beantwoordt worden door collega's. Klik hier voor een mooi voorbeeld.

Categorie 3. Experts met een gedegen opleiding die er behoorlijk opmerkelijke overtuigingen op na houden. Ook die zal je in elk vakgebied hebben. Als je hen wil aanvaarden als autoriteit, houdt er dan rekening mee dat ze vaak ook zienswijzen aanhangen waar je het helemaal niet mee eens bent. 

Categorie 4. Experts die geen expert zijn. Mensen die (vaak zonder degelijke bronvermelding) heel wat opzienbarende claims maken en worden gepresenteerd als expert of zichzelf als zodanig presenteren, maar de grootste onzin verkondigen en waar geen goede "credentials" van te vinden zijn. Carrie Madej is hier een voorbeeld van. 

Categorie 5. Ten slotte hebben we nog een heel bijzondere categorie experts, namelijk experts die "normale" experts zijn binnen hun vakgebied, maar het vakgebied zelf lijdt aan een gebrek aan wetenschappelijkheid, redelijkheid of realiteitszin. Dit betreft meestal bepaalde stromingen binnen de geesteswetenschappen of sociale wetenschappen die sterk ideologisch zijn gedreven. Klik hier voor een mooi voorbeeldje. 

Let er dus goed op met wat voor "expert" je van doen hebt. Daarnaast geldt ten alle tijde dat bepaalde claims van echte experts niet gebruikt kunnen worden om andere claims te onderbouwen.

 

De bronnen

Als bronnen zich schuldig maken aan bovengenoemde problemen, weet je dat ze niet al te betrouwbaar zijn. Maar er zijn nog een paar zaken waaraan je kan herkennen dat bronnen onbetrouwbaar zijn, zoals gebrek aan consistentie en nuance. Hier moet een belangrijke kanttekening worden gemaakt: dat bronnen inconsistent ongenuanceerd zijn wil nog niet zeggen dat elk van hun afzonderlijke claims en argumenten onzin is; enkel dat inconsistentie en gebrek aan nuance niet bijdragen aan waarheidsvinding en een website/persoon/bron als autoriteit onbetrouwbaar maken.

 

Consistentie. Als je ziet dat iemand uiterst inconsistent is met steeds met twee maten meet, is het duidelijk dat hij een niet al te betrouwbare autoriteit is.

Voorbeeld 8. Sommige websites die nogal opzienbarende claims over de kwaadaardigheid van de overheid verspreiden, zijn enorm kritisch naar alles wat door een officieel kanaal komt, maar totaal niet kritisch naar bronnen die bevestigen wat in hun visie past. Soms wordt de grootste onzin uit de meest twijfelachtige hoek als zoete koek geslikt en als waarheid gepresenteerd. Wanneer je combinatie van sterk kritisch enerzijds, uitermate kritiekloos anderzijds ziet, weet je dat je niet heel veel accurate conclusies kan verwachten.

Voorbeeld 9. Moslims die naar de Bijbel grijpen om te beweren dat Mohammed daarin wordt geprofeteerd, moeten uitkijken dat ze hun eigen methodes niet verwerpen als ze kritisch zijn op christelijke argumenten dat het Oude Testament over Jezus profeteert als een lijdende en stervende Messias. Evenzo moeten christenen die zulke argumenten aandragen er op letten dat ze bij het verwerpen van claims over Mohammed in de Bijbel hun eigen methodes niet verwerpen.

Consistentie is iets dat op zich voor iedereen moeilijk is. Ook voor mij. Ik ben ook maar een mens dat graag zijn ideeën bevestigd ziet en geneigd is soms zijn criteria aan te passen afhankelijk van om welke ideeën het gaat. Dus moet je ook kritisch blijven bij het lezen van deze website. Wanneer ik schrijf over ideeën waar ik me meer in kan vinden (zoals christendom, conservatisme, kapitalisme), moet ik dezelfde mate van kritiek aanhouden bij het beoordelen van waarheidsclaims als wanneer ik schrijf over ideeën waar ik me minder in kan vinden (zoals islam, progressivisme, of socialisme).

 

Nuance. "Alles zou zo simpel mogelijk moeten zijn, maar niet simpeler." De realiteit is nou eenmaal complex, maar dat vinden wij mensen erg moeilijk. Vaak kom je dit tegen in zwart-wit denken.

Voorbeeld 10. "Either you're with us, or you're with the terrorists," zie Bush bij het lanceren van de War on Terror. Dat hoeft natuurlijk niet; je kan zowel kritisch zijn op de VS als op terroristen. Dit soort valse tegenstellingen doen zich veelvuldig voor in maatschappelijke debatten. Bijvoorbeeld rondom abortus (je bent voor de rechten van de vrouw óf voor de rechten van het kind), immigratie (je bent voor ruime immigratie óf helemaal tegen) of complottheorieën (je gelooft óf een bepaalde complottheorie óf je bent een blinde volgeling van de overheid) enzovoorts.

Oversimplificatie van bepaalde concepten komt vaak voor in dergelijke (en andere) discussies. Vaak neemt dat de vorm aan van een stropop drogreden: een idee van de andere partij wordt anders voorgesteld dan het daadwerkelijk is (in dit geval te versimpeld), om het vervolgens eenvoudig te kunnen weerleggen. Als iemand ongenuanceerd is of oversimplificatie gebruikt, zet hij zich daarmee weg als iemand die de realiteit niet goed kan weergeven.

 

Samenvatting

-Argumenten moeten relevant zijn

-Drogredenen zijn drogredenen

-De methodologie moet gericht zijn op waarheidsvinding

-Context is key

-Let op het gebruik van heldere definities

-Niet alle experts zijn expert

-Inconsistent maakt onbetrouwbaar

-Gebrek aan nuance leidt tot gebrek aan realiteitszin

 

Ten slotte: Welwillendheid

Wil je mensen echt verder helpen en positieve verandering teweegbrengen, dan is er meer nodig dan het afbranden van slechte argumenten of bronnen. Ga van het beste uit en neem aan dat anderen oprecht zijn maar misleid. Veel mensen zijn oprecht gaan geloven dat je tegen vrouwenrechten bent als je tegen abortus bent, dat je tegen transgenders bent als je meent dat transitie niet zo'n goed is of de genderideologie bekritiseert, dat je tegen moslims bent als je de islam bekritiseert, enzovoorts. Heb oog voor je gesprekspartner; de persoon achter de argumenten. Zoals ik eens hoorde: genade zonder waarheid is waardeloos; waarheid zonder genade is genadeloos. Van Jezus wordt geschreven dat Hij genade én waarheid bracht (Johannes 1:17). Neem daar een voorbeeld aan.